Saad ’át’éii baa hane’

Díí t’éiyá saatsoh ’ałkéé’ yisdzohígíí ’éiyá Young & Morgan bits’ą́ą́dę́ę́’ (1987: 12-17). Díidí saad t’áá ’ał’ąą ’ádaat’éego ha’oodzíí’ ’ahiih yi’nil ’éí saad bee haz’áanii bił ’ahidaastł’ǫ́. ’Át’éii ’éí ’oo’áłígíí bik’ehgo chǫǫ’į́: ’adą́ą́dą́ą́’, ’ałní’ní’ą́, ’e’e’aah, ’i’íí’ą́, ’abíní, ’ákondi doo ’ííznízingóó [doo…da] chǫǫ’į́. ’Áádóó díkwíijį’shį́į́ bił chǫǫ’į́, (hah dóó dah ’ádaat’éhígíí) saad ’áhát’į́ biláahjį’ noodah. Díí saad (hah dóó dah dzíí’chílí bitah chodao’į́. Díí saad ńt’éé ’áhát’ínígíí ’akéé’ yilts’iłígíí bił daasdzo, ndi saad dooleeł ’éí náasdi ’áhoníłígíí yaa halne’, ’ákondi doo bił daasdzo da.

Díí Young & Morgan bik’ehgo ’ályaaígíí t’áá ’áłts’ísígo łahgo ’ánályaa. Díí náasdi daats’í łahgo ’át’éego dabikáa’ dooleeł.

Ła’ ha’nitáhígíí ’éí biihidzóhí 50 entries

ʼÁłah ʼaleehdi ʼamá bééhániih daats'í bá dazhniiyą́ą́? ʼÁko daatsʼí nímasii łaʼ ʼakǫ́ǫ́ dííkááł.

meeting-at mother 3-remember perhaps 3-for 4-pl-eat.F potatoes perhaps some there 3-2-take.F

’Ahbínídą́ą́’ ch’ééh niba’ hasht’e’ ’ádííníszin.

morning-Past in.vain 2-wait ready REFL-1-keep.CI

’Ahwééh yishdlį́į́h ’áádóó naanishgóó yishááh.

coffee 3-1-drink.U and.then work-toward 3-1-go.U

’Ałní’ní’ą́ągo tó háálínídi ’ahéédidiit’ash.

noon-GO spring-at refl-1du-meet.F

’Áłah ’aleehdi hastiin léi’ t’óó yááłtih yiits’a’.

meeting-at man INDEF just 3-talk.Prog 3-be.heard.I

’Áłtsé biba’ dooleeł ’áko shį́į́ ’índa nihił dah adidoolwoł.

first 3.for will until then only 1.with start 3-drive.F

’Eii łééchą̨ą’í t’áá ’áko taah yilwo’.

that dog immediately water.into 3-run.U
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

’Ólta’di ’áłchíní binaashii sédáago ’ííníshta’.

school-at children 3-across.from 1-sit.SNP 3-read.NI

-di

-niinaa

Bilagáana ła’ níhit’ááh dookah jiní.

Anglo some 1Pl-close.to 3-go.Pl.F 4-say.NI

Ch’ééh jiyáán hooghangóó dah dii’ągo shee nikihoníłt.

watermelon home-toward up 3-1-move.SRO.P 1-with area-start-rain.P

Chidíísh bee hólǫ́ doodaii’ ni daats’í chidí nee hólǫ́?

car-Q 3-with 4-exist.NI or 2 maybe car 2-with 4-exist.NI

Da’ chidíísh bee hólǫ́ doodaii’ ni daats’í chidí nee hólǫ́?

Q car-Q 3-with 4-exist.NI or 2 maybe car 2-with 4-exist.NI

Da’ dichin nínízin?

Q hungry 2-want.NI

Dibé yázhi bimá doo boosáni da, biʼnootsaał.

sheep little 3-mother NEG 3-love.I NEG 3-starve.O
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Dichin nínízin ya’?

hungry 2-want.NI Q

didadołjeeh

pl-3DO-2dpl-start.fire.I

Doo nídahiyoołnaah da.

neg pl-3-2dpl-resuscitate.I neg

Gohwééh t’áá bizhání ’éí doodaii’ ’abe’ bgo daats’í nínízin?

coffee only TOP or milk 3-with-GO perhaps 3-2-want.NI

haa néelą́ą́’

Haa’ísh nínígai?

where-Q 2-hurt.I

Hastiin Nééz doo ’asht’é’égóó nihibéégashii yá doolnih.

Mr. Long extremely 1pl-cow 3-for 3-annoy.Prog

há’at’é-P.ENCLITIC

jidooyį́į́ł

3DO-4-eat.it.F

K’aa’ísh ’aní’á biyaa doodago daats’í báhátis ’ayiist’oh ?

arrow-Q bridge 3-under or perhaps 3-over 3-3-shot.P

K’os hóle’!

cloud 3s-become.O
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Mósí ch’óółt’e’ lágo.

cat out-3-2-carry.O LÁGO

Na’ahóóhaii Ya’iishjááshtsoh bini góne’ nída’adleeh.

July 3-in 3-into rodeo 3-Pl-SUP-be.R

Na’nishkaadgo nídíshchííyaagi hanáshyį́į́h ńt’éé’ ’iiłhaazh lá, t’ah nít’éé’ shilééchąą’í ch’ééshinísid.

1-herd.I-GO pinetree-under-at 1-rest.I past 1-slept.P DISC all.of.sudden 1-dog 1-woke.up.P

Nédáá dóó bikáá’adání bik’i ndinís’eez.

1-sit and table 3-on 1-place-1-foot.P

Nichidí háadish nííníłbą́ą́z?

2-car where-at-Q 3-2-park.P

Nichxǫ' aad ’át’éii">t'áadoo baa nánít’íní.

stop NEG 3-about 2-bother.I-Í

nidasoolá

pl-3DO-2dpl-carry.a.ropelike.thing.around.P

nisíníłkáá’

3DO-2-investigate.it.P

Níléí dá’ák’ehdi ła’ joogááł.

there cornfield-at some 4-walk.Prog

Níwo’jį’ nídiidááh.

move-to 2-get.up.I

Shideezhí náneeskaadí ’ánáánéídlééh.

1-younger.sister tortilla 3-3-make.R

Shilééchąą’í yázhí táa’go tsásk’eh yiyaa ’ahííjéé’.

1-dog small three-comp bed 3-under 3-lie.pl.NP

Shilį́į́’ tł’aaká’ii dóó shilį́į́’ biyéél bił tsodizin ’íishłaa.

1-appaloosa and 1-horse 3-saddle 3-with prayer 3-1-make.P

Shizhé’é nihwiiłdlaadgo bikéé’ naad’ ’adaashjaah łeh.

1-father 3-3-plow.I-GO 3-behind corn 3Pl-1-drop.I Cust.

Shił dó’eeł!

1-with 3-float.O
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Shoo sitsóí, da’ Na’nízhoozhigóó n ’adeeswod?

hey 1-grandson Q Gallup-to 2-with 2-go.F

T’áá ká ’adah ’oógeeh

Neg down 2-fall.O

Tó bidinínáágóó ni’ bikáá’ hasé’éél.

water 3-opposite-toward land 3-on 1-float.P

Tó lą’ígo nidlą́ ’áko bee nitah yá’áh’hoot’ééh dooleeł.

water many 3-2-drink.DI so 3-with 2-among pl-3-good.NI future

Tóógóó łį́į́’ ’ałkéé’ deíkááh.

water-to horse RECIP-behind 3-walk.pl.Prog

Tsin níbaal yíyah ’ada’atsih.

post tent 3-under 3-3-set posts.I

yishóóh

3DO-3-brush/comb.it.I

Łį́į́’ bik’i na’ashnííł.

horse 3-on 3-1-unsaddle.I