’Áhát’į́ bízhníldį́į́hígíí hoolzhish góne’

’Áhát’į́ bízhníldį́į́hígíí ’éí ’ájít’ínígíí t’áá ’ahą́ą́h ’ahoonį́įłgo ’áádóó bízhneesdingo ’aníjiit’įįhígíí baa yáti’. Díí ’áhát’į́ bízhníldį́į́hígíí hoolzhizh góne’ wolyéhígíí ’éí Bilagáanak’ehjí Usitative Mode ’at’e. ’Éí ha’át’íí shį́į́ ’áłahjį’ ’ánájít’įįhígíí wónáásdóó bízhníldį́į́hgo ’ííshjání ’áyiił’į. Díí ’áhát’į́ bízhníldį́į́hígíí hoolzhizh góne’ ’éí ’ááh yiłní. Kwe’é hada’oodzí’ígíí nihił ’ííshjání ’íidoolííł:

(1)
’Ałné’é’áahgo ’ashį́į́h.
at.become.noon.I 1-eat.U
I usually eat at noon.

’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

(2)
’Ahwééh yishdį́į́h ’áádóó naanishgóó yishááh.
coffee 3-1-drink.U and.then work-toward 3-1-go.U
I drink coffee and then I go to work.
(3)
’Abínígo ’at’ééd bitsii’ yishoh.
girl morning-go 3-hair 3-3-brush.U
The girl usually brushes her hair in the mornings.

’Áhát’į́ bízhníldį́į́hígíí hoolzhish góne’ ’éí ’oo’ááłígíí ’éí doodago ’oolkiłígíí bik’ehgo ’áńjiit’įįhígíí yaa halne’. ’Áhát’į́ bízhníldį́į́hígíí hoolzhish góne’ dóó ’ánáhoot’į́į́h hoolzhish góne’ doo choo’į́į́ǵóó ’éí saad k’ad ’áhooníłígíí “łeh” ’éí doodago “łahda” bíit’ą́ągo choo’į́įhgo bohoonéedzą́:

(4)
’Ałné’é’áahgo ’ashkii łahda ’atsį’ yilghał.
become.noon.I-GO boy sometimes meat 3-3-chew.I usually
The boy chews some meat sometimes at noon time.
(5)
’Ałné’é’áahgo ’ashhosh łeh.
become.noon.I-GO 1-sleep.NI usually
I’m usually asleep at noon.

Haʼodz´ííʼ áhát’į́ bízhníldį́į́hígíí hoolzhish góne’choʼyoołʼínígíí éí saad ’át’éegi yaa halne’ . Kwe’é saad naaniishijé’ígíí hada’oodzí’ígíí nihił bééhózin ’íídoolííł:

(6)
T’áá ákwíí abíní gohwééh yishdlį́įh.
every morning coffee 1-drink.U
Every morning I drink coffee.

’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

(7)
Tósiyį́įdi shilééchąą’í t’áá ’áko taah yilwo’.
lake-at 1-dog immediately water.into 3-run.U
At the lake, my dog immediately runs into the water.