Ha’át’ííshį́į́ bíńda’díkidígíí

Ha’át’ííshį́į́ bíńda’díkidígíí chǫǫ’į́įgo ’éí bínabidóókił dóó hazh’ó’ó yee yah hodoolni biniyé. Díí Diné k’ehjí h-saad na’ídíkidígíí dahólǫ́ łeh. H bee hádaazti’go na’ídíkid biniyé chǫǫ’į́. Díí yiisdzohgo ’ání: Mary ha’át’íí nayiisnii’? Jó ’aníí ha’át’íí nayisnii’ hwiinilzin. ’Ákondi ha’átííshį́į́ nayisnii biniinaa ’éí yáłti’ígíí na’ídíkid lá:

’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying ’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

(1)
Mary ha’át’íí nayiisnii’?
Mary what 3-3-buy.P
What did Mary buy?

Bilagáana k’ehjí ha’át’ííshį́į́ bíńda’díkidígíí ’éí wh-saad bee na’ídíkidígíí saad chǫǫ’į́įgi nideełkahígíí łahda ’akót’éego yaa yáłti (wh baa yátigo ’áádeiłní). ’Éí háálá Bilagáana Bizaad k’ehgo na’ídíkidígíí, díí wh-saad bee na’ídíkidígíí ’éí who, what, when, where, how, why biyi’ yiltsiłígíí. Diné k’ehjí saad bee na’ídíkidígíí ’éí h bee hadaaztihígíí dayójí (’éí kǫ́ǫ́ dasdzoh: háí, ha’át’íí, hahgo, hahdą́ą́’, háadi, haayit’éego, ha’át’íí biniyé dóó ła’ náádahódlǫ́). (’Azhą́ díí saad bee na’ídíkidígíí díkwíí ’ałdó’ ’éí h-saad bee na’ídíkidígíí ’atah ’at’é ndi díkwíí ’éí h bąąh ’ádín.) Kódahdi (1) dóó kóyahdi (2, 3, 4) yisdzohígíí h-saadígíí ’éí biyah da’asdzoh:

’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

(2)
Díkwíí lá ninááhai?
how.many Q 2-winter
How old are you?

’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

(3)
Háágóósh díníyá?
where-to-Q 2-go.I
Where are you going?

’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

(4)
Ha’át’éegoshą’ t’áadoo díníyáa da?
why-Q neg 2-go.P neg
Why didn’t you go?

Ła’ kéhya hadahasdzo’góó “h” bee na’íídíkidígíí łahdah “d” diits’aígíí sa’ąnígi yee yádałti (’éí kǫ́ǫ́ dasdzoh: dáí, da’át’íí, dahgo, dahdą́ą́’, dáadi, daayit’éego, da’át’íí biniyé dóó ła’ náádahódlǫ́).

(2), (3), dóó (4) ’éí kódahdi daasdzohígíí, bee na’ídíkid saad yazhí táá’go (lá, -sh, dóó -shą) yisdzoh ’éí díí dzíí’chílí lá. Na’ídíkidígíí Q ’éí bee bééhózingo bił noodah. Bilaagáana kʼejí, saad dóó dzíí’chílí ’aláhgo baa yátí’ łeh. Nááná Diné kʼejíshą, saad yázhí’ígíí ’éí dzíí’chílí bikee’di bíit’áhgo ’éí yéego baa yátí’ łeh. Bee Naʼ́idíkidígíí -sh dóó saad yázhí chǫǫʼįįgo díí hazhoʼí dzíí’chílí jiniłʼinígíí bee naʼídíkidi saad yázhí (-sh dóó ) bikéé siʼą́ą łeh; -shąʼ ’éí ’íiyisí baa yáhtiʼgo bee yisdzo. Naʼídíkidgo saad yázhí (lá, -sh, dóó -shą) haleehgo, tʼáá ʼahą́ą́h saad yázhí ’éí h-saadígíí bikéedi haleeh ndi łahgóó ’ałdó’ náádahódlǫ́ǫ łeh. Hóyahdí bee ’ééhozinígíí bikʼego ńléí’asdzą́ą́ sání éí ’íiyisí na’ídíkidígíí baa yáhtiʼgo ’éí -shąʼ ’ábi’di’ní. ’Ákó h-saad -shą’ bikeedóó yiltsʼił dooleeł.

’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying ’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

(5)
Ńléí ’asdzą́ą́ sáníshą’ háí ’át’į́?
there woman old-Q what 3-be.N
Who’s that old lady over there?

Díí ’akéedi -sh bee na’ídíkidígíí dóó -ísh bee na’ídíkidígíí doo ’aheełt’ée da; -ísh t’éiyá ʼaooʼ dóó dooda bee na’ídíkid.