Ha’át’ííshį́į́ bíńda’díkidígíí
Ha’át’ííshį́į́ bíńda’díkidígíí chǫǫ’į́įgo ’éí bínabidóókił dóó hazh’ó’ó yee yah hodoolni biniyé. Díí Diné k’ehjí h-saad na’ídíkidígíí dahólǫ́ łeh. H bee hádaazti’go na’ídíkid biniyé chǫǫ’į́. Díí yiisdzohgo ’ání: Mary ha’át’íí nayiisnii’? Jó ’aníí ha’át’íí nayisnii’ hwiinilzin. ’Ákondi ha’átííshį́į́ nayisnii biniinaa ’éí yáłti’ígíí na’ídíkid lá:
’íísíníłts’ą́ą́’ ’íísíníłts’ą́ą́’
(1)Mary | ha’át’íí | nayiisnii’? |
Mary | what | 3-3-buy.P |
What did Mary buy? |
Bilagáana k’ehjí ha’át’ííshį́į́ bíńda’díkidígíí ’éí wh-saad bee na’ídíkidígíí saad chǫǫ’į́įgi nideełkahígíí łahda ’akót’éego yaa yáłti (wh baa yátigo ’áádeiłní). ’Éí háálá Bilagáana Bizaad k’ehgo na’ídíkidígíí, díí wh-saad bee na’ídíkidígíí ’éí who, what, when, where, how, why biyi’ yiltsiłígíí. Diné k’ehjí saad bee na’ídíkidígíí ’éí h bee hadaaztihígíí dayójí (’éí kǫ́ǫ́ dasdzoh: háí, ha’át’íí, hahgo, hahdą́ą́’, háadi, haayit’éego, ha’át’íí biniyé dóó ła’ náádahódlǫ́). (’Azhą́ díí saad bee na’ídíkidígíí díkwíí ’ałdó’ ’éí h-saad bee na’ídíkidígíí ’atah ’at’é ndi díkwíí ’éí h bąąh ’ádín.) Kódahdi (1) dóó kóyahdi (2, 3, 4) yisdzohígíí h-saadígíí ’éí biyah da’asdzoh:
Ha’át’éegoshą’ | t’áadoo | díníyáa | da? |
why-Q | neg | 2-go.P | neg |
Why didn’t you go? |
Ła’ kéhya hadahasdzo’góó “h” bee na’íídíkidígíí łahdah “d” diits’aígíí sa’ąnígi yee yádałti (’éí kǫ́ǫ́ dasdzoh: dáí, da’át’íí, dahgo, dahdą́ą́’, dáadi, daayit’éego, da’át’íí biniyé dóó ła’ náádahódlǫ́).
(2), (3), dóó (4) ’éí kódahdi daasdzohígíí, bee na’ídíkid saad yazhí táá’go (lá, -sh, dóó -shą) yisdzoh ’éí díí dzíí’chílí lá. Na’ídíkidígíí Q ’éí bee bééhózingo bił noodah. Bilaagáana kʼejí, saad dóó dzíí’chílí ’aláhgo baa yátí’ łeh. Nááná Diné kʼejíshą, saad yázhí’ígíí ’éí dzíí’chílí bikee’di bíit’áhgo ’éí yéego baa yátí’ łeh. Bee Naʼ́idíkidígíí -sh dóó lá saad yázhí chǫǫʼįįgo díí hazhoʼí dzíí’chílí jiniłʼinígíí bee naʼídíkidi saad yázhí (-sh dóó lá) bikéé siʼą́ą łeh; -shąʼ ’éí ’íiyisí baa yáhtiʼgo bee yisdzo. Naʼídíkidgo saad yázhí (lá, -sh, dóó -shą) haleehgo, tʼáá ʼahą́ą́h saad yázhí ’éí h-saadígíí bikéedi haleeh ndi łahgóó ’ałdó’ náádahódlǫ́ǫ łeh. Hóyahdí bee ’ééhozinígíí bikʼego ńléí’asdzą́ą́ sání éí ’íiyisí na’ídíkidígíí baa yáhtiʼgo ’éí -shąʼ ’ábi’di’ní. ’Ákó h-saad -shą’ bikeedóó yiltsʼił dooleeł.
’íísíníłts’ą́ą́’ ’íísíníłts’ą́ą́’
(5)Ńléí | ’asdzą́ą́ | sáníshą’ | háí | ’át’į́? |
there | woman | old-Q | what | 3-be.N |
Who’s that old lady over there? |
Díí ’akéedi -sh bee na’ídíkidígíí dóó -ísh bee na’ídíkidígíí doo ’aheełt’ée da; -ísh t’éiyá ʼaooʼ dóó dooda bee na’ídíkid.