’Áhooníłígíí yaa halne’

’Áhooníłígíí yaa halne’ dóó t’ahdii baa na’aldeeh. Áádóó t’ahdoo ’ałtsǫ ’áhánéeh da. Díí k’ad ’áhooníłígíí ’éí Bilagáana bizaadjígo BE + -ing yolyéhígíí t’áá bił ’aheełt’é. Díí k’ad ’áhooníłígíí łahda náasdi ’áhooníłígíí yaa halne’. Bich’į’ yáti’ígíí t’áa doo le’é ’ánílééh bijiníigo yaa halne’. K’ad ’áhooníłígíí dį́į́’ ’ał’ąą’ ’át’éego ’áhát’į́ nél’ínígíí danaazhjaa’go ’ájiił’įįh.

Díigi ’at’éego ’ááha’ní:

’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

(1)
Kwe’é k’ad łe’esh’aah.
here now earth-1-put.into.I.SRO
Now, I am putting it (SRO) into the ground here.

’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

(2)
Na’nííshee’ dóó k’ad éí dah ’iishtł’ó.
3-1-warp.P and now TOP up 3-1-tie.DI
I prepared the warp and now I’m putting it up.

Hódahdi ha’oodzíí’ígíí daasdzohígíí ’éí “k’ad” áhooníłígíí ’ádaat’é. Saad “k’ad” chiyooł’į́įgo bee bééhózin. Hóyahdi hada’oodzíhígíí ’éí “k’ad” doo bee dahólǫ́ǫ da:

’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

(3)
Sikétsíín diniihgo bik’í’dísdis.
1-ankle pain-GO 3-wrap.I
My ankle aches so I’m wrapping it.

’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

(4)
Asdzání ní’jookąąhgo kintahdi nijighá.
woman Rep-4-beg.I-GO town-at about-3a-walk.I
A lady is walking around in the city asking for help.

’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

(5)
Níléidi t’áá bahat’aadí shábitł’óól ’anoolzhee’.
There-at just clear-NOM sun.3.rays 3-rays.I
Clearly, the sun rays are over there.

K’ad áhooníłígíí bee ha’oodzíi’go sh-, ni-, dóó Ø- chiyooł’į́į łeh. ’Éí yáłti’ígíí, bich’į’ yá’áti’ígíí dóó baa yá’áti’ígíí ádaat’é.

1st person yishcha (yi-sh-cha) I’m crying.
2nd person yinícha (yi-ni-cha) You’re crying.
3rd person yicha (yi-cha) S/he is crying.

Young and Morgan, Saad Binaaltso (1987) [link] ’éí k’ad hoolzhishgi saadígíí dóó yáłti’ígíí bik’ehgo ’áhát’į́ házhdí’įįh. ’Ííją́ąh “sh-” dóó “s” bee bééhózin.

Díigi ’at’éego ’ááha’ní:

Navajo English
’asdiz I’m spinning (string)
’ashtł’in I’m stacking
’ashtł’ó I’m weaving