Hoolzhishgi
Díí tsost’idgo hoolzhishígíí ’éí t’óó ch’ét’ą́ągo baa hane’go nél’į́: T’ahdii baa na’aldeeh, ’Áhoodzaii, Náásgóó, ’Ánáhoot’įįh, ’Áhoot’įįh, Laanaa, dóó ’Ájoolį́į́ł daolyé. Hoolzhishgi saad biih heesnilígíí t’áá ’ał’ąą ’át’éigo dóó ha’oodzíí bee ’íshjání ’ílyáa.
Ła’ ’áhát’į́ saad ’át’éeii wolyéii hoolzhishígíí yił ’ałhídínéelná. Ła’ ’éí hoolzhishgi doo yił ’ałhídínéelnáa da. Kwé’é ’íshjání ’ílyáaígíí nél’į́ :
’Ałtsé’ ’éiyá Diné k’ehjí bikáá’. ’Ata’ góne’ yisdzohígíí ’éí yéego biyi’ ’ádéét’į́į́’. ’Akéedi yisdzohígíí ’éiyá Diné bizaad t’óó Bilagáanaa k’ehjí baa nitsáhákeesgo ’ílyaa. Saad ’ahát’į́ní bikaz saad ’éí naaniishijéí’ (italics ’óolyé) bee ’ééhózinígíí biniyé. T’áá ’ał’ąą hoolzhishígíí ’ałdó’ biyi’. Jaałchíí’ bił yaa ’azhdiłchi’go Diné k’ehjí didííts’į́į́ł. ’Áádóó ła’ nááná baa hane’ biniyé nínízingo ’éí díí dootł’izhígíí bił yaa ’adidíílchił. ’Ałtsé’ ’éiyá Diné k’ehjí bikáá’. ’Ata’ góne’ yisdzohígíí ’éí yéego biyi’ ’ádéét’į́į́’. ’Akéedi yisdzohígíí ’éiyá Diné bizaad t’óó Bilagáanaa k’ehjí baa nitsáhákeesgo ’ílyaa. Saad ’ahát’į́ní bikaz saad ’éí naaniishijéí’ (italics ’óolyé) bee ’ééhózinígíí biniyé. T’áá ’ał’ąą hoolzhishígíí ’ałdó’ biyi’. Jaałchíí’ bił yaa ’azhdiłchi’go Diné k’ehjí didííts’į́į́ł. ’Áádóó ła’ nááná baa hane’ biniyé nínízingo ’éí díí dootł’izhígíí bił yaa ’adidíílchił.
Kóyahdi bee ha’oodzíí hanítáa doo ’áádóó ’índa ’áhát’į́, hoolzhizhgi, ’éí doodago ’áhát’į́ saad ’át’éeii bik’ízhnítááh.
Ła’ ha’nitáhígíí ’éí biihidzóhí 50 entries
’Ałk’ésdisí naháłnii’go sitsilí dóó shideezhí ’aheełt’éego bá ’ahá níjaa’.
candy 3-1-buy.P-GO 1-little.brother and 1-little.sister RECP-equal-GO 3-for RECP-for 3-lie.aligned.PlO.NP’Ałk’ésdisí naháłnii’go sitsilí dóó shideezhí ’aheełt’éego bá ’ahá níjaa’.
candy 3-1-buy.CI-GO 1-little.brother and 1-little.sister 3-1 split-GO.I 3-for 3-1 gave.I’Ałk’idą́ą́’ tóniteel bąąhgóó tádííyáhę́ę bénááshnii’.
long.ago ocean 3-beside-along around-1-past 3-1-remember.P’Ałní’ní’ą́ągo tó háálínídi ’ahéédidiit’ash.
noon-GO spring-at refl-1du-meet.F’Áádóó haa hóót’įįd?
and.then how ho-happened.P’Ííshją́ą́ ’at’ééd yázhí hooghandę́ę́’ ch’idoogááł.
certainly girl little house-from out-3-walk.F"Binák’eeaad késhdę́ę́’į́">góó baa da’ashch’osh lá," didíínííł.
3-eye-between-around 3-to pl-3-infest.P DISC 3-2-tell.FAsdzą́ą́ yázhí bichidí doondó’ ndi naalnish da.
woman little 3-car not.even but 3-work.P NEGAshkii tł'óodi naashné ni. Nit'éé' bimá aní k'adee' 'aadéé' chiíłtsxóoí yilwoł.
boy outside-at 1-play.IP 3-say. past 3-mother 3-say.IP now there-from vehicle-yellow-NMZ 3-moving.fast.FBéeso bá hooghan góne’ shił ha’ashch’ą́ą́l dóó ’azéé’ííł’íní bił yah ’ííyá.
money 3-for building inside 1-with 3-go.up.as.elevator.P and doctor 3-with into 1-GO.Pdajííyą́ą́’
pl-3DO-4dpl-eat.it.Pdaoo’aal
pl-3DO-2dpl-chew.it.Pdeiidą́
pl-3DO-1dpl-eat.it.Ideiyą́
pl-3DO-3dpl-eat.it.Ideiłhį́į́h
pl-3DO-3dpl-melt.it.(snow).IDibé bits’į́’ daodą́ą́’ laanaa.
sheep 3-meat pl-3-1dpl-eat.O LAANAADibé bitah dídéesh’įįł, díkwíínee’ náádeishchį́.
sheep 3-among 3-1-look.F how.many-really again-3-born.RDichin nínízin ya’?
hungry 2-want.NI Qdidazhdííłjéé’
pl-3DO-4dpl-start.fire.Pdideididoołjah
pl-3DO-3dpl-start.fire.Fdideidiłjeeh
pl-3DO-3dpl-start.fire.IDoo bił bééhózin da ya’?
neg 3-with 3-know.CI neg Qhaashgéésh
3DO-1-cut.it.out.Ihadajizgeed
pl-3DO-4dpl-dig.it.out.Phadaoołgizh
pl-3DO-2dpl-cut.it.out.Phadeiłgéésh
pl-3DO-3dpl-cut.it.out.IHádą́ą́’ hooghan ’ájíilaa?
When-past this hogan 3-4-make.PHáí shą’ ’ałhosh?
who Q 3-sleep.INibéézh bee hane’é doo ndi naalnish da.
2-cellphone NEG but 3-work.P NEGnideidooleeł
pl-3DO-3dpl-carry.a.ropelike.thing.around.FNimá yázhí bighangóó díílwoł dóó ’ááaad késhdę́ę́’į́">jí ’awéé’ baa ’áhólyą́ą dooleeł.
your aunt 3-house-to 2-run-and that-way baby 3-for 2-care.CI FUTNimá sání dó’ bina’nitin t’ah ła’ bénánílniihísh łí.
2-grandmother DÓ’ 3-teaching yet some 3-2-remember.CI-Q ŁÍŃléígóó díníyáa dooleel.
there-GÓÓ 2-go.sg.SP FUTShá bíighah yáshti’ lá.
sun proportionate 1-talk.I DISCShi’éé’ kin bikáá’dóó hadah (or bidah, ’adah) ’ahé’ah.
1-clothes house 3-on-from areal-downward 3-1-toss.FFO.PShį́įgo ch’ééh jiyáán yishį́į́h ’áádóó tó lą’í yishdlį́į́h.
summer-GO watermelon 3-1-eat.U and.then water lots 3-1-drink.UT’ah ’ałk’idídą́ą́’ sik’is t’áá yiiłtsą́ą́ nít’ę́ę́’.
still long-ago 1-friend just 3-1-see.P pastT’áá ’aaníí ’aníigo t’éiyá doo bikee’ saad si’ą́ą da.
truly 3-say.I-GO only NEG 3-behind word 3-sit.SPN NEGbee ’ééhóziní
- t’éiyá onlyfind in Navajo Adverb Lexicon
- T’áá ’aaníí trulyfind in Navajo Adverb Lexicon
- Imperfective (I) (∅, ni, si, yi-∅)
- doo expresses negationfind in Navajo Particle Lexicon
- -kéé’ behind, followingfind in Navajo Postposition Lexicon
- Si-Perfective Neuter (SPN)
- da expresses negationfind in Navajo Particle Lexicon