Hoolzhishgi

Díí tsost’idgo hoolzhishígíí ’éí t’óó ch’ét’ą́ągo baa hane’go nél’į́: T’ahdii baa na’aldeeh, ’Áhoodzaii, Náásgóó, ’Ánáhoot’įįh, ’Áhoot’įįh, Laanaa, dóó ’Ájoolį́į́ł daolyé. Hoolzhishgi saad biih heesnilígíí t’áá ’ał’ąą ’át’éigo dóó ha’oodzíí bee ’íshjání ’ílyáa.

Ła’ ’áhát’į́ saad ’át’éeii wolyéii hoolzhishígíí yił ’ałhídínéelná. Ła’ ’éí hoolzhishgi doo yił ’ałhídínéelnáa da. Kwé’é ’íshjání ’ílyáaígíí nél’į́ :

’Oółháásh lágo.

2-sleep.O don’t
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Don’t go to sleep.

’Ałtsé’ ’éiyá Diné k’ehjí bikáá’. ’Ata’ góne’ yisdzohígíí ’éí yéego biyi’ ’ádéét’į́į́’. ’Akéedi yisdzohígíí ’éiyá Diné bizaad t’óó Bilagáanaa k’ehjí baa nitsáhákeesgo ’ílyaa. Saad ’ahát’į́ní bikaz saad ’éí naaniishijéí’ (italics ’óolyé) bee ’ééhózinígíí biniyé. T’áá ’ał’ąą hoolzhishígíí ’ałdó’ biyi’. Jaałchíí’ bił yaa ’azhdiłchi’go Diné k’ehjí didííts’į́į́ł. ’Áádóó ła’ nááná baa hane’ biniyé nínízingo ’éí díí dootł’izhígíí bił yaa ’adidíílchił. ’Ałtsé’ ’éiyá Diné k’ehjí bikáá’. ’Ata’ góne’ yisdzohígíí ’éí yéego biyi’ ’ádéét’į́į́’. ’Akéedi yisdzohígíí ’éiyá Diné bizaad t’óó Bilagáanaa k’ehjí baa nitsáhákeesgo ’ílyaa. Saad ’ahát’į́ní bikaz saad ’éí naaniishijéí’ (italics ’óolyé) bee ’ééhózinígíí biniyé. T’áá ’ał’ąą hoolzhishígíí ’ałdó’ biyi’. Jaałchíí’ bił yaa ’azhdiłchi’go Diné k’ehjí didííts’į́į́ł. ’Áádóó ła’ nááná baa hane’ biniyé nínízingo ’éí díí dootł’izhígíí bił yaa ’adidíílchił.

Kóyahdi bee ha’oodzíí hanítáa doo ’áádóó ’índa ’áhát’į́, hoolzhizhgi, ’éí doodago ’áhát’į́ saad ’át’éeii bik’ízhnítááh.

Ła’ ha’nitáhígíí ’éí biihidzóhí 50 entries

’Ałní’ní’ą́ągo tó háálínídi ’ahéédidiit’ash.

noon-GO spring-at refl-1du-meet.F

’Áhéhee’ dóó baa ’ahééh nisin.

thank.you and 3-for appreciation 1-think.CI

’át’ahígo

-góó

-ídin

bik’ízhdeezdiz

3DO-4-wrap.it.around.it.P

Ch’óóshdą́ą́dą́ą́’ Bilagáanaa Bizaad doo diists’a’ da. K’ad éí t’ááshxǫǫd t’áá bee yáshti’.

formerly English NEG 1-understand.I NEG | now TOP at.least just 3-with 1-speak.I

Chidí nidabinołtłáád.

car pl-3-2dpl-stop.I
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Chidí t’ą́ą́’ nináníłbą́ą́z.

car just 3-1-reparked.R

dadiilyį́į́’

pl-3DO-1dpl-melt.it.P

Dá’ák’eh góyaa yishwoł.

cornfield down.that.way 1-run.Prog

deiit’aal

pl-3DO-1dpl-chew.it.P

Dibé yázhí bitsį’ bíchą́ yídéeshni’.

lamb 3-meat 3-crave 3-addicted.NP

Dichinísh doodaii’ dibáá’ísh jinízin?

hunger-Q or thirst-Q 3-4-want.NI

didínóołkał

3DO-2dpl-start.to.herd.them.(animals).F

Díí yihahígíí biyi’, háísh tówónaanígóó ch’aa deeyá?

this year.IGII within who overseas.GOO travel 3-going.F-Q

Dííshą’ látsíní háádę́ę́’ naa ninídee’?

this-Q bracelet where-from 2-to 3-arrive.PlO.P

Díkwíí shą’ ninááhai?

how.many Q 2-winter.NI

Dziłghą́ą́’góó deeshááł nissin.

mountain-top-toward 1-go.F 1-want.CI

Gohwééh doo ndi łikan da.

coffee NEG but 3-taste-good.NI NEG

Haa níníłnééz?

what 2-tall.relatively.NI

Haa níníłnééz?

what 2-tall.relatively.NI

Haa’í shą’ neezgai?

where Q 3-hurt.N

hadasoogeed

pl-3DO-2dpl-dig.it.out.P

hadeiniłchaad

pl-3DO-3dpl-card.it.(as.in.wool).I

hahgo

haoogeed

3DO-2dpl-dig.it.out.P

Háadi lá ’ádeiit’į́?

where-at Q pl-3-be

Hái da shą’ tsinaa’eeł ’ájiilaa lá?

who DA Q boat 3-4-make.P DISC

háidí

Hoozdohgóó daats’í deeshááł ’éí doodaii’ Be’eldííldahsínilgóó deeshááł.

Phoenix-toward maybe 1-walk.F or Albuquerque-toward 1-walk.F

Jake ’ólta’ b bóhoneedzą́.

Jake education 3-with 3-possible.NI

jiigish

3DO-4-make.one.cut.in.it.I

Jį́į́dą́ą́’ t’óó k’asídą́ą́’ nihee nahóółtą́.

today just very.nearly 1dpl-with areal-rain.P

Nanise’ígíí ch’iiyáán daohsą́ ’áko bee nihits’íís bitah ya’ádahoot’ééh dooleeł.

plant-ÍGÍÍ food pl-2-eat.I so 3-with 2pl-body 3-among pl-3-good.NI future

Nichxǫ' doo ájíníi da.

stop NEG 4-say.thus.NI NEG

Nidlóóhísh doodaii’ dooísh nidlóoh da?

2-cold.X-Q or NEG-Q 2-cold.X-Q NEG

Nizhéʼé nilą́ąjįʼ yigáałgo bikééʼ yilwoł.

2-father 2-in.front-to 3-walk.Prog-GO 3-behind 2-run.Prog

Nił hǫ́zhǫ́ǫ́sh doodaii’ doósh nił hózhǫ́ǫ da?

2-with-happy.NI-Q or neg-Q 2-with happy.NI neg

Níléígóó díní’į́į́’ shidíiniidgo ’áádóó ’áajigo déé’į́į́’.

over.there-toward 2-look.I 1-3-say.P-GO and.then that.way-toward 1-look.P

Níwe, doo ch’il bikáá’ nijigháa da!

stop NEG plant 3-on 3-4-walk.I NEG
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Shi’dizhchį́į́ yęędą́ą́’ ’éí tsinaabąąs dahólǫ́ nt’éé.

1-pass-born.P past TOP wagon 3-with pl-3-drive.I pl-be.NI past

Shich’ah tsékooh góyaa ’adah b ’ííyol.

1-hat gorge areal-down downward 3-with 3-blow.P

Shíká ’anánílwo’ doodago’ t’áadoo shaa nánít’į́ní!

1-after indef-help.R or just-neg 1-about 1-2-bother.NI-neg

T’áadoo naaltsoos dayínółta’í.

neg book pl-3-2dpl-read.I-Í

T’áá ká k’éé’yółchxǫǫh

Neg 3-erase.O

T’ááłáhádi kin binída’shiilzhiizh dóó hooghangóó dah ńdiikai.

once-at house 3-into-Pl-1dpl-dance.P home-toward start start-1dpl-go.pl.P

Tó bąąhjí naa’ołí k’idíílá.

Tówónaanígóó ch’aazhdóya’ laanaa.

overseas-to 3-1-travel.O hope

woshóóh

3DO-2dpl-brush/comb.it.I