’Al’áagi ha’oodzíí’ al’ínígíí

Diné k’ehgo ’éí t’áá k’éhezdónígo ’al’áagi ’áhát’į́ saad chǫǫ’į́. T’áá háí shį́į́ bich’į́’ dóó baa yáti’ígíí ’éí t’áá ’íídą́ą́’ bééhózíní.

Diné k’ehjí ha’oodzíigo ’éí ́óholniih dóó ’ókeed saad bee hólǫ́. ́Áádóó Bich’į’ yáti’ígíí ’éí ła’ hoolzhizhgi saad chǫǫ’į́. Íinda háí da bich’į’ yájiłti’go t’ááhasti’go yátį’. Díí ha’oodzíi’ ’éí T’áá ’aaníinii dóó T’áá ’aaníinii saad bee hólǫ́. Kawaii ’ííjání ’áłnééh:

Bich’į’ yáti’ígíí lą́ nizin.

(1)
Shíká ’anilyeed.
1-for 2-run.I
Help me. / You’re helping me. (lit. You’re running for me.)

Bich’į’ yáti’ígíí doo lą́ nizin da.

Laanaa hoolzhish saad naalkii góne’

(2)
Mósí ch’óółt’e’.
cat out-3-2-take.Opt
Don’t put the cat out! (YMM 1992:882) [[CHECK with speakers]]

Laanaa hoolzhish saad naalkii góne’ + lágo

(3)
Mósí ch’óółt’e’ lágo.
cat out-3-2-carry.O hope.not
Don’t put the cat out! / I hope you don’t put the cat out.

t’áadoo V-

(4)
T’áadoo ’anit’íní!
neg 2-do.NI-Í
Don’t do that!

Lą́ ha’níigo hó haa yáshti’

(5)
Hatáaldi jigháahgo hozhdísin łeh.
ceremony-at 4-go.I-GO 4-respect.NI usually
One should be respectful when one goes to a ceremony.

Dooda ha’nínii ndi hó haa yáshti’

(6)
Doo ’ájíníi da!
neg 4-say.NI -neg
One doesn’t say that!

K’ad hoolzhishgi ’éí tsxíłgo ’al’áagi ’áłtsé nehełeeh. (i.e., ładah t’áá k’ad ’áhódoonííłgo biniiyé bee hoo’aah). ’Áádóó náasdi hoolzhishgi ’éí ’óhólníí saadígíí doo t’áá tsxíłígo ’áhódoonííł da. Laanaa hwiindzingo hoolzhishígi ’éí doo ’al’áagi t’áá ’ahą́ą́h chǫǫ’į́. Reichard binaaltsoos bííh daasdzoh (1951:137), YM (1987:204), and YMM (1992:881f.). YM (1987:204-5) ’áshjání ’ádaalyaa ’éí ’al’áagi saad ’ałts’ádaashjaa’. Reichard ’áyiiláa’ígíí doo bikék’eh nááhodidoolzhish da.

Dinék’ehjígo, ’óhólnííh saad ’éí ’aahasti’go ’ach’į’ yáti’, łahda ’éí t’óó bik’ijinaa ha’adzih. Ha’oodzíí’ “hó” baa yájíłti’go ’éí ha’át’e’ baa ’ákoznízin. Háí shį́į́ bich’į’ yájíłti’ígíí ’éí t’áá bí yaa ’ákódínóozįįł. ’Áko nashi’dil’a’ lá dínóozįįł. Ha’oodzíí’ lágo bee hólǫ́nígíí ’éí yałti’ígíí bił chǫǫhoo’į́ (T’ááká kóóne’ lágo, ’Ákóóne’ lágo). Ha’át’e’ baa yáti’ígi ’éí yáłti’ígíí doo bił ’ákót’ée da. Yáłti’ígíí adóholniihgo ’éí hak’ijinaa ha’oodzíí’ dooleeł.

Ła’ ha’nitáhígíí ’éí biihidzóhí 50 entries

’Atsį́’ísh ’éí doodaii’ łóó’ísh nínízin?

meat-Q or fish-Q 3-2-want.NI

’Áłchíní hazhóʼí bik’i yíldził.

children careful 3-for 2-support.Prog

Ííshją́ą́ shį́į́ díí ’atoo’ béésh bii’ kǫ’í bikáá’ dah séką́.

certainly perhaps this stew stove 3-on up 3-1-put.OC.P

'Áłahji’ tó dilchxoshí síníł’ą́.

always water popping-Í 3-2-keep.SPN

bik’ídísdis

3DO-1-wrap.it.around.it.I

Bįįh b da’doółdǫǫh.

deer 3-with pl-2dpl-shoot.O

dadiilyį́į́h

pl-3DO-1dpl-melt.it.I

dadołhį́į́h

pl-3DO-2dpl-melt.it.I

dajííłhį́į́’

pl-3DO-4dpl-melt.it.(snow).P

daooshóó’

pl-3DO-2dpl-brush/comb.it.P

didazhdiłjeeh

pl-3DO-4dpl-start.fire.I

didazhdííłjéé’

pl-3DO-4dpl-start.fire.P

dididoołjah

3DO-2dpl-start.fire.F

diidį́į́ł

3DO-1dpl-eat.it.F

Diné nishłį́ndi Bilaagana bizaad t’éí bee yáshti’.

Navajo 1-be.NI but English language only 3-with 1-speak.I

Díí yihahígíí biyi’, háísh tówónaanígóó ch’aa deeyá?

this year.IGII within who overseas.GOO travel 3-going.F-Q

doohsį́į́ł

3DO-2dpl-eat.it.F

Dzi’izí bikee’ náásxis nít’éé’ bił daalkaałí baa’íí’á.

bicycle 3-tire 3-3-turn.Prog past nail 3-into-3-extend.NP

Díí tł’óół yílééł.

this rope 3-2-carry.SFO.Prog

dííłbish

3DO-2-boil.it.F

Haahláyéé ’ajiiłhosh.

don’t.dare 4-sleep.I

hadadíníilchał

pl-3DO-1dpl-card.it.(as.in.wool).F

hadajishgizh

pl-3DO-4dpl-cut.it.out.P

hadajizgeed

pl-3DO-4dpl-dig.it.out.P

hadazhneeshchaad

pl-3DO-4dpl-card.it.(as.in.wool).P

Haidą́ą́’ ’a’áán góne’ naashnish ńt’éé’ --- doo sh yá’áhoot’éeh da.

winter-past mine.shaft 1-work.I past neg 1-with area-good.N neg

hazhdoołtééł

3DO-4-carry.him/her.up.out.of.something.F

jiigish

3DO-4-make.one.cut.in.it.I

jíí’aal

3DO-4-chew.it.P

K’ad ’ałníí’góó ’eeshtł’óół doo yę́ę ła’ damóo yę́ędą́ą́’ t’áadoo ’asétł’ǫ́ǫ da.

now half-toward 1-weave.Prog future past one Sunday when.past NEG 1-weave.P NEG

Kintahgóó diit’ash.

town-to 1dpl-go.du.Prog

Naaltsoos yiníshta’go shíni’ shaa ’áyiilaa.

book 3-1-read.I-GO 1-mind 1-for 3-3-make.P

naashłé

3DO-1-carry.a.ropelike.thing.around.I

Neel’ą́ą le’.

term-3-reach.up.to.NI LE’
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Níwe, doo tsésǫ’ góne’ ch’ééjí’nah da!

stop NEG window 3-into 4-crawl.R NEG
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Níwe, k’ídíítih!

stop 3-2-break.SSO.I
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Níwe, naaltsoosgo yee' baa nitsíníkees!

stop paper-GO really 3-with 3-2-think.I
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Shimá bighangóó shíni’ ńt’éé’ ch’ééh déago shhoogéé’.

1-mother 3-home-to 1-desire.to.go past in.vain 1-go.P-GO 1-with ho-become.lazy.X

Sohodizingo t’áá ká nídoó’nééh lágo.

prayer-GO neg 2-get.up.O LÁGO

T’áadoo hosh biih dadoołtaałí.

neg cactus 3-in pl-2dpl-step.O-Í

T’áadoo hoshíníkéhé.

T’ÁADOO 2-scold.NI-Í

Tó háálínídi ’ahéédidiit’ashałní’ní’ą́ągo.

spring-at refl-1du-meet.F noon-GO
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Yishdlosh le’.

peg-1-trot.Prog LE’
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Yiską́ągoósh ’adeestsił nínízingo bee na’anishí hasht’enilééh?

tomorrow-Q 1-make.F 2-want.NI-GO tool 3-2-prepare.I

yiyiigish

3DO-3-make.one.cut.in.it.I

Yílk’idę́ę́’ télii ła’ ’adah náádáałgo yiiltsą́.

hill-from donkey INDEF down 3-return.Prog 3-1du-see.P

yíshóó’

3DO-1-brush/comb.it.P

Ła’ damóo yę́ędą́ą́’ dah ’iyétł’ónée, k’ad ’ałníí’góó ’eeshtł’óół.

one Sunday past up 3-1-set.P-past now middle-toward 1-weave.Prog

Łį́į́’ bik’i na’ashnííł.

horse 3-on 3-1-unsaddle.I

ʼAzhishgóó, sis łigaii shaʼ díílééł.

dance-to 1-go.F belt silver 1-borrow3-lend.SFO.F