’Al’áagi ha’oodzíí’ al’ínígíí

Diné k’ehgo ’éí t’áá k’éhezdónígo ’al’áagi ’áhát’į́ saad chǫǫ’į́. T’áá háí shį́į́ bich’į́’ dóó baa yáti’ígíí ’éí t’áá ’íídą́ą́’ bééhózíní.

Diné k’ehjí ha’oodzíigo ’éí ́óholniih dóó ’ókeed saad bee hólǫ́. ́Áádóó Bich’į’ yáti’ígíí ’éí ła’ hoolzhizhgi saad chǫǫ’į́. Íinda háí da bich’į’ yájiłti’go t’ááhasti’go yátį’. Díí ha’oodzíi’ ’éí T’áá ’aaníinii dóó T’áá ’aaníinii saad bee hólǫ́. Kawaii ’ííjání ’áłnééh:

Bich’į’ yáti’ígíí lą́ nizin.

(1)
Shíká ’anilyeed.
1-for 2-run.I
Help me. / You’re helping me. (lit. You’re running for me.)

Bich’į’ yáti’ígíí doo lą́ nizin da.

Laanaa hoolzhish saad naalkii góne’

(2)
Mósí ch’óółt’e’.
cat out-3-2-take.Opt
Don’t put the cat out! (YMM 1992:882) [[CHECK with speakers]]

Laanaa hoolzhish saad naalkii góne’ + lágo

(3)
Mósí ch’óółt’e’ lágo.
cat out-3-2-carry.O hope.not
Don’t put the cat out! / I hope you don’t put the cat out.

t’áadoo V-

(4)
T’áadoo ’anit’íní!
neg 2-do.NI-Í
Don’t do that!

Lą́ ha’níigo hó haa yáshti’

(5)
Hatáaldi jigháahgo hozhdísin łeh.
ceremony-at 4-go.I-GO 4-respect.NI usually
One should be respectful when one goes to a ceremony.

Dooda ha’nínii ndi hó haa yáshti’

(6)
Doo ’ájíníi da!
neg 4-say.NI -neg
One doesn’t say that!

K’ad hoolzhishgi ’éí tsxíłgo ’al’áagi ’áłtsé nehełeeh. (i.e., ładah t’áá k’ad ’áhódoonííłgo biniiyé bee hoo’aah). ’Áádóó náasdi hoolzhishgi ’éí ’óhólníí saadígíí doo t’áá tsxíłígo ’áhódoonííł da. Laanaa hwiindzingo hoolzhishígi ’éí doo ’al’áagi t’áá ’ahą́ą́h chǫǫ’į́. Reichard binaaltsoos bííh daasdzoh (1951:137), YM (1987:204), and YMM (1992:881f.). YM (1987:204-5) ’áshjání ’ádaalyaa ’éí ’al’áagi saad ’ałts’ádaashjaa’. Reichard ’áyiiláa’ígíí doo bikék’eh nááhodidoolzhish da.

Dinék’ehjígo, ’óhólnííh saad ’éí ’aahasti’go ’ach’į’ yáti’, łahda ’éí t’óó bik’ijinaa ha’adzih. Ha’oodzíí’ “hó” baa yájíłti’go ’éí ha’át’e’ baa ’ákoznízin. Háí shį́į́ bich’į’ yájíłti’ígíí ’éí t’áá bí yaa ’ákódínóozįįł. ’Áko nashi’dil’a’ lá dínóozįįł. Ha’oodzíí’ lágo bee hólǫ́nígíí ’éí yałti’ígíí bił chǫǫhoo’į́ (T’ááká kóóne’ lágo, ’Ákóóne’ lágo). Ha’át’e’ baa yáti’ígi ’éí yáłti’ígíí doo bił ’ákót’ée da. Yáłti’ígíí adóholniihgo ’éí hak’ijinaa ha’oodzíí’ dooleeł.

Ła’ ha’nitáhígíí ’éí biihidzóhí 50 entries

Shideezhí t’áadoo ’ałtso ’ółta’í nihaa nádzá.

1-sister NEG finish school-NEG 1du-to 3-return.P

ʼÁłah ʼaleehdi ʼamá bééhániih daats'í bá dazhniiyą́ą́? ʼÁko daatsʼí nímasii łaʼ ʼakǫ́ǫ́ dííkááł.

meeting-at mother 3-remember perhaps 3-for 4-pl-eat.F potatoes perhaps some there 3-2-take.F

’Adą́ą́dą́ą́’ shá bíighah kintahdi tádísháahgo shee ’i’íí’ą́.

yesterday sun proportionate town-at 1-go.about.Prog-GO 1-on 3-sun.went.down.P

’Ashkii tó nílinígíi yiih dzółhaał.

boy water 3-be.NI-ÍGÍÍ 3-in 3-fall.O

’Áádę́ę́’ nánísdzáago łį́į́’ bá nida’deeshjoł.

from.there 1-return.P-GO horse 3-for pl-1-set.out.NCM.F

’Ádi’óóyą́ą́’ le’.

self-2-eat.O don’t

’Ákǫ́ǫ́ shił díí’ash.

there 1-with 2sg-go.du.F

’Ólta’góó daats’í deeshááł doodaii’ jooł bee nideeshneeł.

school-toward maybe 1-walk.F or ball 3-with 1-play.F

Bee’eldííldahsinil kintahdi sh ’oolwoł ńt’éé’ tsístł’ahazt’i’ léi’ góne’ sh ’o’oolwod.

Albuquerque town-at 1-with 3-run.Prog past deadend a areal-in 1-with 3-drive.P

bik’ízhdidoodis

3DO-4-wrap.it.around.it.F

Bįįh b da’doółdǫǫh.

deer 3-with pl-2dpl-shoot.O

Ch’íníyáá nít’ę́ę́’ t’áá hooshch’į’ łééchąą’í shich’į’ ch’élwod.

out-1-go.P past suddenly 1-to dog out-3-come.P

Chidí sits’ą́ą́’ hashtł’ish yiih yilwodgo t’áá ch’į́į́góó ch’ééh ’ííł’įįd.

car 1-from mud 3-into 3-go.P-GO failure in.vain 1-act.P

Da’ ’ałní’ní’ą́ąjį’ tł’óo’di nishínílnish?

Q noon-until outside-at 2-work.P

dajoodlą́ą́’

pl-3DO-4dpl-drink.it.P

Damǫ́ǫgo tódilchxoshí yishdlį́į́h.

Sunday-GO soda 3-1-drink.U

dashiilbéézh

pl-3DO-1dpl-boil.it.P

deididoołhįh

pl-3DO-3dpl-melt.it.F

deiłhį́į́h

pl-3DO-3dpl-melt.it.(snow).I

Dibé yázhi bimá doo boosáni da, biʼnootsaał.

sheep little 3-mother NEG 3-love.I NEG 3-starve.O

didiiljeeh

3DO-1dpl-start.fire.I

didołjeeh

3DO-2dpl-start.fire.I

didííníłjéé’

3DO-2-start.fire.P

diidiłjeeh

3DO-3-start.fire.I

Díí hooghan ’álnéehgi bee ła’ niidlį́į’go baa tįįh diikah.

this hogan 3-pass-make.I 3-with one 1dpl-be.NI-GO 3-about achieve 1du-take.on.pl.F
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Díí yiską́ągo ’íídííłtah.

this tomorrow 3-2-read.F

Dooládó’ shį́į́ ’adą́ą́dą́ą́’ shich’ohoos’ni’ da kintah góyaa yishááł ńt’éé’ béeso naadiinígíí ńdiiłtsooz.

wow probably yesterday 1-lucky.P town areal down 1-go.I Past money twenty-NOM 3-sit.FFO.P

dołhį́į́h

3DO-2dpl-melt.it.I

Gah bik’ee’ taah yí’áhígóó ’eesbąs.

rabbit foot water 3-into1-drive.Prog

Ha’át’íísh náádaadi’ní?

what-Q again-pl-3dpl-say.I

Ha’át’íísh neidiyoołnih nínízin?

who-Q 3-3-buy.F 2-think.NI

hadaołgéésh

pl-3DO-2dpl-cut.it.out.I

hadazhdééłbįįd

pl-3DO-4dpl-fill.something.up.with.it.P

hanishchaad

3DO-1-card.it.(as.in.wool).I

hanoołchaad

3DO-2dpl-card.it.(as.in.wool).P

hazhnííłchaad

3DO-4-card.it.(as.in.wool).P

Ná’oolkiłí sits’ą́ą́’ tanáóó’nił lágo!

watch 1-away 3-1-take.apart.O don’t

Ni'dózhoł.

term-3-sprinkle.O
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Nichxǫ' doo ájít’į́į da.

stop NEG 4-act.thus.I NEG
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

nideizlá

pl-3DO-3dpl-carry.a.ropelike.thing.around.P

Nihimásání ha’át’íí lá yinízin?

1dpl-grandmother what LÁ 3-3-want.NI

Níwe, doo aghaa’ bee nijinée da!

stop NEG wool 3-with 3-4-play.I NEG
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Ńdíshchíí’ yáázhí bąąh hasis’na’go shił yaa ’ádzaa.

pine.tree little 3-on 1-climb.P-GO 1-with down 3-act.P

shiilbéézh

3DO-1dpl-boil.it.P

T’áadoo ’anit’íní!

neg 2-do.NI-Í

T’iis bąąh nidaohna’.

cottonwood 3-on pl-2dpl-climb.I

Tł’éé’ hodooleeł t'ahádą́ą́’ chizh ła’ ’ahidíłne’.

night 3-become.F before.thus wood some 3-2-chop.I

yiitł’ó

3DO-1dpl-weave.it.I

yishtł’ó

3DO-1-weave.it.I

Yílk’idę́ę́’ télii ła’ ’adah náádáałgo yiiltsą́.

hill-from donkey INDEF down 3-return.Prog 3-1du-see.P