’Al’áagi ha’oodzíí’ al’ínígíí
Diné k’ehgo ’éí t’áá k’éhezdónígo ’al’áagi ’áhát’į́ saad chǫǫ’į́. T’áá háí shį́į́ bich’į́’ dóó baa yáti’ígíí ’éí t’áá ’íídą́ą́’ bééhózíní.
Diné k’ehjí ha’oodzíigo ’éí ́óholniih dóó ’ókeed saad bee hólǫ́. ́Áádóó Bich’į’ yáti’ígíí ’éí ła’ hoolzhizhgi saad chǫǫ’į́. Íinda háí da bich’į’ yájiłti’go t’ááhasti’go yátį’. Díí ha’oodzíi’ ’éí T’áá ’aaníinii dóó T’áá ’aaníinii saad bee hólǫ́. Kawaii ’ííjání ’áłnééh:
Bich’į’ yáti’ígíí lą́ nizin.
Shíká | ’anilyeed. |
1-for | 2-run.I |
Help me. / You’re helping me. (lit. You’re running for me.) |
Bich’į’ yáti’ígíí doo lą́ nizin da.
Laanaa hoolzhish saad naalkii góne’
Mósí | ch’óółt’e’. |
cat | out-3-2-take.Opt |
Don’t put the cat out! (YMM 1992:882) [[CHECK with speakers]] |
Laanaa hoolzhish saad naalkii góne’ + lágo
Mósí | ch’óółt’e’ | lágo. |
cat | out-3-2-carry.O | hope.not |
Don’t put the cat out! / I hope you don’t put the cat out. |
t’áadoo V-í
T’áadoo | ’anit’íní! |
neg | 2-do.NI-Í |
Don’t do that! |
Lą́ ha’níigo hó haa yáshti’
Hatáaldi | jigháahgo | hozhdísin | łeh. |
ceremony-at | 4-go.I-GO | 4-respect.NI | usually |
One should be respectful when one goes to a ceremony. |
Dooda ha’nínii ndi hó haa yáshti’
Doo | ’ájíníi | da! |
neg | 4-say.NI | -neg |
One doesn’t say that! |
K’ad hoolzhishgi ’éí tsxíłgo ’al’áagi ’áłtsé nehełeeh. (i.e., ładah t’áá k’ad ’áhódoonííłgo biniiyé bee hoo’aah). ’Áádóó náasdi hoolzhishgi ’éí ’óhólníí saadígíí doo t’áá tsxíłígo ’áhódoonííł da. Laanaa hwiindzingo hoolzhishígi ’éí doo ’al’áagi t’áá ’ahą́ą́h chǫǫ’į́. Reichard binaaltsoos bííh daasdzoh (1951:137), YM (1987:204), and YMM (1992:881f.). YM (1987:204-5) ’áshjání ’ádaalyaa ’éí ’al’áagi saad ’ałts’ádaashjaa’. Reichard ’áyiiláa’ígíí doo bikék’eh nááhodidoolzhish da.
Dinék’ehjígo, ’óhólnííh saad ’éí ’aahasti’go ’ach’į’ yáti’, łahda ’éí t’óó bik’ijinaa ha’adzih. Ha’oodzíí’ “hó” baa yájíłti’go ’éí ha’át’e’ baa ’ákoznízin. Háí shį́į́ bich’į’ yájíłti’ígíí ’éí t’áá bí yaa ’ákódínóozįįł. ’Áko nashi’dil’a’ lá dínóozįįł. Ha’oodzíí’ lágo bee hólǫ́nígíí ’éí yałti’ígíí bił chǫǫhoo’į́ (T’ááká kóóne’ lágo, ’Ákóóne’ lágo). Ha’át’e’ baa yáti’ígi ’éí yáłti’ígíí doo bił ’ákót’ée da. Yáłti’ígíí adóholniihgo ’éí hak’ijinaa ha’oodzíí’ dooleeł.
Ła’ ha’nitáhígíí ’éí biihidzóhí 50 entries
’Atsį́’ísh ’éí doodaii’ łóó’ísh nínízin?
meat-Q or fish-Q 3-2-want.NI’Áłchíní hazhóʼí bik’i yíldził.
children careful 3-for 2-support.Prog’Ííshją́ą́ shį́į́ díí ’atoo’ béésh bii’ kǫ’í bikáá’ dah séką́.
certainly perhaps this stew stove 3-on up 3-1-put.OC.Pbee ’ééhóziní
- ’ííshją́ą́ certainlyfind in Navajo Adverb Lexicon
- -káá’ on, on top offind in Navajo Postposition Lexicon
- dah up at an elevation, off, static, holdingfind in Navajo Adverb Lexicon
- location
- Perfective (P) (yi, ni, si, yi-∅)find in Navajo Verb Modes
- shishkaah put it on a surface (OC)find in Navajo Verb Modes
'Áłahji’ tó dilchxoshí síníł’ą́.
always water popping-Í 3-2-keep.SPNbik’ídísdis
3DO-1-wrap.it.around.it.IBįįh bił da’doółdǫǫh.
deer 3-with pl-2dpl-shoot.Odadiilyį́į́h
pl-3DO-1dpl-melt.it.Idadołhį́į́h
pl-3DO-2dpl-melt.it.Idajííłhį́į́’
pl-3DO-4dpl-melt.it.(snow).Pdaooshóó’
pl-3DO-2dpl-brush/comb.it.Pdidazhdiłjeeh
pl-3DO-4dpl-start.fire.Ididazhdííłjéé’
pl-3DO-4dpl-start.fire.Pdididoołjah
3DO-2dpl-start.fire.Fdiidį́į́ł
3DO-1dpl-eat.it.FDiné nishłį́į ndi Bilaagana bizaad t’éí bee yáshti’.
Navajo 1-be.NI but English language only 3-with 1-speak.IDíí yihahígíí biyi’, háísh tówónaanígóó ch’aa deeyá?
this year.IGII within who overseas.GOO travel 3-going.F-Qdoohsį́į́ł
3DO-2dpl-eat.it.FDzi’izí bikee’ náásxis nít’éé’ bił daalkaałí baa’íí’á.
bicycle 3-tire 3-3-turn.Prog past nail 3-into-3-extend.NPDíí tł’óół yílééł.
this rope 3-2-carry.SFO.Progdííłbish
3DO-2-boil.it.FHaahláyéé ’ajiiłhosh.
don’t.dare 4-sleep.Ihadadíníilchał
pl-3DO-1dpl-card.it.(as.in.wool).Fhadajishgizh
pl-3DO-4dpl-cut.it.out.Phadajizgeed
pl-3DO-4dpl-dig.it.out.Phadazhneeshchaad
pl-3DO-4dpl-card.it.(as.in.wool).PHaidą́ą́’ ’a’áán góne’ naashnish ńt’éé’ --- doo shił yá’áhoot’éeh da.
winter-past mine.shaft 1-work.I past neg 1-with area-good.N negbee ’ééhóziní
- -dą́ą́’ past timefind in Navajo Postposition Lexicon
- -ne’ behindfind in Navajo Postposition Lexicon
- Imperfective (I) (∅, ni, si, yi-∅)find in Navajo Verb Modes
- naashnish workfind in Navajo Verb Modes
- ńt’éé’ relates to past timefind in Navajo Adverb Lexicon
- doo --- da frame to negativize verbs and phrasesfind in Navajo Adverb Lexicon
- -ił withfind in Navajo Postposition Lexicon
hazhdoołtééł
3DO-4-carry.him/her.up.out.of.something.Fjiigish
3DO-4-make.one.cut.in.it.Ijíí’aal
3DO-4-chew.it.PK’ad ’ałníí’góó ’eeshtł’óół doo yę́ę ła’ damóo yę́ędą́ą́’ t’áadoo ’asétł’ǫ́ǫ da.
now half-toward 1-weave.Prog future past one Sunday when.past NEG 1-weave.P NEGbee ’ééhóziní
- Progressive (Prog)find in Navajo Verb Modes
- ’ashtł’ó weavefind in Navajo Verb Modes
- Perfective (P) (yi, ni, si, yi-∅)find in Navajo Verb Modes
- ’ashtł’ó weavefind in Navajo Verb Modes
- k’ad nowfind in Navajo Adverb Lexicon
- -góó to, toward, along, on, with a numeral it indicates a datefind in Navajo Postposition Lexicon
- goal
- -dą́ą́’ past timefind in Navajo Postposition Lexicon
- time
- yę́ędą́ą́’ pastfind in Navajo Conjunction Lexicon
Kintahgóó diit’ash.
town-to 1dpl-go.du.ProgNaaltsoos yiníshta’go shíni’ shaa ’áyiilaa.
book 3-1-read.I-GO 1-mind 1-for 3-3-make.Pnaashłé
3DO-1-carry.a.ropelike.thing.around.INeel’ą́ą le’.
term-3-reach.up.to.NI LE’Níwe, doo tsésǫ’ góne’ ch’ééjí’nah da!
stop NEG window 3-into 4-crawl.R NEGNíwe, k’ídíítih!
stop 3-2-break.SSO.INíwe, naaltsoosgo yee' baa nitsíníkees!
stop paper-GO really 3-with 3-2-think.IShimá bighangóó shíni’ ńt’éé’ ch’ééh déyáago shił náhoogéé’.
1-mother 3-home-to 1-desire.to.go past in.vain 1-go.P-GO 1-with ho-become.lazy.XSohodizingo t’áá ká nídoó’nééh lágo.
prayer-GO neg 2-get.up.O LÁGOT’áadoo hosh biih dadoołtaałí.
neg cactus 3-in pl-2dpl-step.O-ÍT’áadoo hoshíníkéhé.
T’ÁADOO 2-scold.NI-ÍTó háálínídi ’ahéédidiit’ash ’ałní’ní’ą́ągo.
spring-at refl-1du-meet.F noon-GObee ’ééhóziní
- Proposal, affirmative
- 1st person inclusive, Let’s!
- -di atfind in Navajo Postposition Lexicon
- ’ałní’ní’ą́ągo at noonfind in Navajo Adverb Lexicon
- Command, affirmative
- 1st person inclusive, Let’s!
- -di atfind in Navajo Postposition Lexicon
- ’ałní’ní’ą́ągo noon-atfind in Navajo Adverb Lexicon
- Future (F)find in Navajo Verb Modes
Yiską́ągoósh ’adeestsił nínízingo bee na’anishí hasht’enilééh?
tomorrow-Q 1-make.F 2-want.NI-GO tool 3-2-prepare.Iyiyiigish
3DO-3-make.one.cut.in.it.IYílk’idę́ę́’ télii ła’ ’adah náádáałgo yiiltsą́.
hill-from donkey INDEF down 3-return.Prog 3-1du-see.Pyíshóó’
3DO-1-brush/comb.it.PŁa’ damóo yę́ędą́ą́’ dah ’iyétł’ónée, k’ad ’ałníí’góó ’eeshtł’óół.
one Sunday past up 3-1-set.P-past now middle-toward 1-weave.Progbee ’ééhóziní
- -dą́ą́’ past timefind in Navajo Postposition Lexicon
- yę́ędą́ą́’ pastfind in Navajo Conjunction Lexicon
- Perfective (P) (yi, ni, si, yi-∅)find in Navajo Verb Modes
- ’iishtł’ǫ́ set up a loomfind in Navajo Verb Modes
- k’ad nowfind in Navajo Adverb Lexicon
- Progressive (Prog)find in Navajo Verb Modes
- ’ashtł’ó weavefind in Navajo Verb Modes