Ła’ ha’nitáhígíí ’éí biihidzóhí 50 entries
’Ach’ą́ nisin ndi shidíbé nído’ahígíí ’ádin.
meat.hunger 1-want.NI but 1-sheep 4-butcher.F 3-1.none.NI’Ashkii bi’éé’ hazhó’ó ’ayíyiishchid dóó ’ólta’ góne’ yah ’ííyá.
boy 3-shirt nicely 3-3-tuck.in.P and school into into 3-go.P’Azhą́ deesk’aaz ndi t’áá ’ákwíí jį́ na’nishkaad.
even. though 3-cold.SPN but just every day 1-herd CI’Azhą́ hasistih ndi ’ayóo ’eesh’į́.
even.though 1-be.old.P even.though very 3-1-see.Prog’Azhą́ shibéeso hólǫ́ǫ ndi t’áadoo ła’ baa nínil da.
even.though 1-money 3-exist.NI even.though NEG some 3-to 3-1-give.PlO1.P NEG’Ałk’idą́ą́’ tł’oh naadą́ą́’ dant’į́įhgo łį́į́’ doodaii’ béégashii da há hada’ał’éés ńt’éé’.
long.ago grass corn 3-ripen.I-GO horse or cow etc. 4-for 3-stomp.I past’Áádóó haa hóót’įįd?
and.then how ho-happened.P’Áádóó níléíjigo daaníigo t’óó ’áajigo shił dah ’adiilwod.
and.then over.there-toward pl-3-say.I-GO just that.way-toward 1-with start.off 3-drive.P’Ííłta’ dóó ’iiłghaazh.
1-read.P CONJ 1-sleep.P’Íídeeshwosh daats’í doodaii’ saad naalkaah bindeeshnish.
1-sleep.F maybe or word research 3-1-work.FÁt’ah ’índa shaa náádíídááł.
later 1-to again-2-come.FBááh łikanígíí ła’ nisin háálá ayóo łikan.
bread 3-be.sweet.NI.NOM some 3-1-want.NI because very 3-be.sweet.NICh’iyáán t’óó ’ahayóí ndi tó ’ádin.
food lots but water 3-none.NIChidí nahideeshnih ndi shibéeso ’ádin.
car 3-1-buy.F but 1-money 3-none.NIChidí łizhinígíí doodago łigaaígíí daats’í nahideeshnih?
car black-nom or white-nom perhaps 3-2-buy.FChizh ła’ ’ahidíłkaał ’áko ’índa nich’į’ n’deeshłééł.
firewood some 2-chop CONJ 2-to 1-pay.FDibé bitsį’ doodago béégashii bitsį’ daats’í nínízin?
sheep 3-meat or cow 3-meat possibly 3-2-want.NIDiné nishłį́į ndi Bilaagana bizaad t’éí bee yáshti’.
Navajo 1-be.NI but English language only 3-with 1-speak.IDiné ła’ nizhónígo kéédahojit’į́ danihó’ní, ’áko ndi doo ’ákót’ée da.
people some 3-nice.NI-GO pl-4-3-reside.NI 3-Pl. so but NEG 4-think.CI NEGDíí chidí ’ayóo dilwo’ ha’ní ’áko ndi doo baa jííníshłíi da.
this car very 3-fast 3-say.P CONJ NEG 3-about 4-1-rely.P NEGDíí kwe’é biká’ígíí ’índa bik’i’diitą́.
this here 3-on.NOM until.then 3-1.understand.PDíí jį́ Nida’iiníísh ’áko shį́į́ nihich’į’ nida’iilyé, ya’?
today Friday then.maybe 1pl-toward 1pl-payment.I QDíí séí dóó tsé yázhí ’ałtahígíí łeezh bikáa’gi naasaas ’áko shį́į́ doo hashtł’ish da doołeeł.
this sand and stone little mixed.together-NOM dirt 3-on-at 3-1-sprinkle.Prog then maybe NEG mud NEG futureHooghan ’adeeshłííł ndi tsineheeshjíí’ shee ’ádin.
hogan 1-build.F but lumber 1-with 3-none.NIHooghan bikáá’ dah si’ánígíí bíyah da’nii’áago ’ádíílį́į́ł ’áko hooghan doo ’ałhiih nídoołdas da.
hogan 3-on up 3-sit.SPN-ÍGÍÍ 3-under pl-3-extend.NP-GO 3-2-make.F so hogan NEG RECIP-3-collapse.F NEG
’íísíníłts’ą́ą́’
bee ’ééhóziní
- -káá’ on, on top of’akéé’ si’ání zanoo’į́ bik’ídáahgi
- dah up at an elevation, off, static, holdingsaad ’át’éii zanoo’į́ bik’ídáahgi
- Si-Perfective Neuter (SPN)’áhát’íní hoolzhishgi bik’ídáahgi
- -yah under, beneath’akéé’ si’ání zanoo’į́ bik’ídáahgi
- Neuter Perfective (NP)’áhát’íní hoolzhishgi bik’ídáahgi
- -go verb and subordinating encliticsaad ’át’éii zanoo’į́ bik’ídáahgi
- Náásgóó’áhát’íní hoolzhishgi bik’ídáahgi
- ’áko so, so that, so then
- doo --- da frame to negativize verbs and phrasessaad ’át’éii zanoo’į́ bik’ídáahgi
Hooghangóó nikéédeeshdááł nisin ndi ółta’di ’éí náshiilkááh.
home-toward 1-go.F 1-want.NI but school-at there 1-spend.night.N CHECK VERB GLOSSESJoe dóó Louise hataał.
Joe and Louise 3-sing.CIK’ad ’ałníí’góó ’eeshtł’óół doo yę́ę ła’ damóo yę́ędą́ą́’ t’áadoo ’asétł’ǫ́ǫ da.
now half-toward 1-weave.Prog future past one Sunday when.past NEG 1-weave.P NEG
’íísíníłts’ą́ą́’
bee ’ééhóziní
- ’Ájoolíiłii’áhát’íní hoolzhishgi bik’ídáahgi
- ’ashtł’ó weave’áhát’íní hoolzhishgi bik’ídáahgi
- ’Áhoodzaii’áhát’íní hoolzhishgi bik’ídáahgi
- ’ashtł’ó weave’áhát’íní hoolzhishgi bik’ídáahgi
- k’ad nowsaad ’át’éii zanoo’į́ bik’ídáahgi
- -góó to, toward, along, on, with a numeral it indicates a date’akéé’ si’ání zanoo’į́ bik’ídáahgi
- goal
- -dą́ą́’ past time’akéé’ si’ání zanoo’į́ bik’ídáahgi
- time
- yę́ędą́ą́’ past
Kii łį́į́’ yizloh léi’ yí’diiłííd.
Kii horse 3-3-rope.SP CONJ 3-3-brand.INa’ná’á biyaa góne’ dóó báhátis ’adiłt’oh.
bridge 3-under below and 3-across 3-3-shoot.PNeezdáago ’índa yiyííłtsą́.
3-sit.P-Comp only.then 3-3-see.PNizhónígo ha’íí’ą́ yę́ędą́ą́’ sxíiłgo da’ségis.
beautiful sunrise past quickly pl-3-1-wash.PShi’dizhchį́į́ yęędą́ą́’ ’éí tsinaabąąs dahólǫ́ nt’éé.
1-pass-born.P past TOP wagon 3-with pl-3-drive.I pl-be.NI pastShi’dizhchį́į́ yęędą́ą́’ ’éí tsinaabąąs dahólǫ́ nt’éé.
1-pass-born.P past TOP wagon 3-with pl-3-drive.I pl-be.NI pastShimá tanaashgiizh ’áyiilaago ’áádóó deiilts’ee’.
1-mother pudding 3-make.P-GO and.then pl-3-1dpl-eat.MM.PShimá dóó shizhe’é ’éiyáhá Kin Łánígóó naazh'áázh.
1-mother and 1-father TOP building many-to 3-roundtrip.pl.SPShíká ’anánílwo’ doodaii’ t’áadoo shaa nánít’íní.
1-for 3-run.R or just-neg 1-to 2-1-bother.IShį́įgo ’ahbínígo ’ashdladi dóó ’ałníi’go k’adę́ę ha’a’aah łeh.
summer-GO morning-GO five-at and half-GO almost 3-sunrise.I usuallyTó lą’ígo nidlą́ ’áko bee nitah yá’áhoot’ééh dooleeł.
water many 3-2-drink.DI so 3-with 2-among pl-3-good.NI future
’íísíníłts’ą́ą́’
bee ’ééhóziní
- T’ahdii ’áhát’íní hoolzhishgi bik’ídáahgi
- ’áko so, so that, so then
- -ee by means of’akéé’ si’ání zanoo’į́ bik’ídáahgi
- -tah, -taa-, -ta- among, mixing’akéé’ si’ání zanoo’į́ bik’ídáahgi
- Neuter Imperfective (NI)’áhát’íní hoolzhishgi bik’ídáahgi
- dooleeł futuresaad ’át’éii zanoo’į́ bik’ídáahgi
- dooleeł futuresaad ’át’éii zanoo’į́ bik’ídáahgi
Tsé binahjį’ kídíníikeeł dóó háádiilyįh.
rock 3-against 1du-sit.F and 1du-rest.FTsé nitsaa ’áko nidaaz.
stone 3-big CONJ 3-heavyTsé nitsaa ’áko nidaaz.
stone 3-big CONJ 3-heavyTsé’áándę́ę́’ dóó tsédáajį’ ninish’na’.
cave-from and cliff-to 1-crawl.P
’íísíníłts’ą́ą́’
bee ’ééhóziní
- -dę́ę́’ from a general location or point in space or time, also out of, off of’akéé’ si’ání zanoo’į́ bik’ídáahgi
- dóó and, and then
- -jį́’ up to, as far as’akéé’ si’ání zanoo’į́ bik’ídáahgi
- ’Áhoodzaii’áhát’íní hoolzhishgi bik’ídáahgi
- ninish’nééh crawl to a point’áhát’íní hoolzhishgi bik’ídáahgi