Hoolzhishgi

Díí tsost’idgo hoolzhishígíí ’éí t’óó ch’ét’ą́ągo baa hane’go nél’į́: T’ahdii baa na’aldeeh, ’Áhoodzaii, Náásgóó, ’Ánáhoot’įįh, ’Áhoot’įįh, Laanaa, dóó ’Ájoolį́į́ł daolyé. Hoolzhishgi saad biih heesnilígíí t’áá ’ał’ąą ’át’éigo dóó ha’oodzíí bee ’íshjání ’ílyáa.

Ła’ ’áhát’į́ saad ’át’éeii wolyéii hoolzhishígíí yił ’ałhídínéelná. Ła’ ’éí hoolzhishgi doo yił ’ałhídínéelnáa da. Kwé’é ’íshjání ’ílyáaígíí nél’į́ :

’Oółháásh lágo.

2-sleep.O don’t
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

Don’t go to sleep.

’Ałtsé’ ’éiyá Diné k’ehjí bikáá’. ’Ata’ góne’ yisdzohígíí ’éí yéego biyi’ ’ádéét’į́į́’. ’Akéedi yisdzohígíí ’éiyá Diné bizaad t’óó Bilagáanaa k’ehjí baa nitsáhákeesgo ’ílyaa. Saad ’ahát’į́ní bikaz saad ’éí naaniishijéí’ (italics ’óolyé) bee ’ééhózinígíí biniyé. T’áá ’ał’ąą hoolzhishígíí ’ałdó’ biyi’. Jaałchíí’ bił yaa ’azhdiłchi’go Diné k’ehjí didííts’į́į́ł. ’Áádóó ła’ nááná baa hane’ biniyé nínízingo ’éí díí dootł’izhígíí bił yaa ’adidíílchił. ’Ałtsé’ ’éiyá Diné k’ehjí bikáá’. ’Ata’ góne’ yisdzohígíí ’éí yéego biyi’ ’ádéét’į́į́’. ’Akéedi yisdzohígíí ’éiyá Diné bizaad t’óó Bilagáanaa k’ehjí baa nitsáhákeesgo ’ílyaa. Saad ’ahát’į́ní bikaz saad ’éí naaniishijéí’ (italics ’óolyé) bee ’ééhózinígíí biniyé. T’áá ’ał’ąą hoolzhishígíí ’ałdó’ biyi’. Jaałchíí’ bił yaa ’azhdiłchi’go Diné k’ehjí didííts’į́į́ł. ’Áádóó ła’ nááná baa hane’ biniyé nínízingo ’éí díí dootł’izhígíí bił yaa ’adidíílchił.

Kóyahdi bee ha’oodzíí hanítáa doo ’áádóó ’índa ’áhát’į́, hoolzhizhgi, ’éí doodago ’áhát’į́ saad ’át’éeii bik’ízhnítááh.

Ła’ ha’nitáhígíí ’éí biihidzóhí 50 entries

’Ahbínídą́ą́’ hashbį’go baa nídiisdzá ’ákondi t’áadoo ’áłtso da.

morning-past 1-clear.I-GO 3-for 1-start.P however NEG complete NEG

’Ahwééh doo dich’í’ígíí ła’ jóódlą́ą́’.

coffee NEG 3-bitter.NI-NOM some 3-4-drink.O

’Ajótł’óół laanaa nissin ndi ’aghaa’ shee ’ádin.

4-weave.O hope 3-1-want.CI but wool 3-1-with.me 3-none.NI

’At’ééd sin t’áá hahígo yíhooł’ą́ą́’.

girl song just quickly 3-3-learn.P

’Atsą́ą́’ ła’ jóyą́ą’ le’.

ribs some 4-eat.O desire

’Azee’ál’į́įdi t’óó tsé’édin ’ájiidzaa.

hospital-at just worse 4-become.NP

’Áádóó éí haa daadzaa?

and.then TOP what pl-3-do.P

’Eii łééchą̨ą’í t’áá ’áko taah yilwo’.

that dog immediately water.into 3-run.U
’íísíníłts’ą́ą́’loadingplaying

bik’ídadiidis

pl-3DO-1dpl-wrap.it.around.it.I

Ch’iiyáán la’ doo łikan da.

food LA’ NEG 3-sweet.NI NEG

Ch’iyáán bá hooghandi béeso bideená naashnish.

food.store-at money 3-in-exchange.for 1-work.CI

Chidí bits’ą́ą́’ niiltłago t’óó yíyooyił.

car 3-from 3-stop.P-GO just 3-3-push.Prog

Da’ dichinísh nínízin?

Q hunger-Q 2-feel.NI

dajishbéézh

pl-3DO-4dpl-boil.it.P

dajííyą́ą́’

pl-3DO-4dpl-eat.it.P

daooyą́ą́’

pl-3DO-2dpl-eat.it.P

Dá’ák’ehdi nídahodoohgoł.

cornfield-at pl-3-2-hoe.F

deiyą́

pl-3DO-3dpl-eat.it.I

didideeshjah

3DO-1-start.fire.F

didínóołkał

3DO-2dpl-start.to.herd.them.(animals).F

Díí jį́ ’áłchíní nááda’ołta’.

this day children again-pl-3-study.R

Díí tł’éé’ t’áá ká dóola dá’ák’eólyeed.

this night NEG bull into.field-3-run.O

Díí tsé t’óó la’ béésh át’é nahalin.

this rock contrary.to.appearances metal 3.be.NI 3-resemble.NI

dííyį́į́ł

3DO-2-eat.it.F

Ha’át’íísh biniinaa nanichxǫ’?

what-Q 3-because 2-pout.CI

Haahláyéé ’ajiiłhosh.

don’t.dare 4-sleep.I

hadadíníilchał

pl-3DO-1dpl-card.it.(as.in.wool).F

Haidą́ą́’ ’a’áán góne’ naashnish ńt’éé’ --- doo sh yá’áhoot’éeh da.

winter-past mine.shaft 1-work.I past neg 1-with 3-good.N neg

hayííłgizh

3DO-3-cut.it.out.P

Hooghan binááshwoł ńt’éé shimá sání shich’ahóóshkeed.

hogan 3-encircling-1-run.Prog past 1-grandmother 1-3-scold.P

jiłbéézh

3DO-4-boil.it.I

Na’nízhoozhígóó deeyá, ya’?

Gallup-toward 2-go.sg.F Q

Na’níle’dii kingóó nisé, naaltsoos t’áadoo niigį́į da.

dismay store-to 1-go.P mail NEG 3-pass-deliver.LPB.P NEG

Naa’ółí hanii náneeskaadí bił yíyą́ą́’. ’Alóós ga’ (yíyą́ą́’).

bean NEG.FOC tortilla 3-with 3-1-eat.P | rice FOC (3-1-eat.P)

Nahałtin ládą́ą́’ doo deesháał da.

3s-rain.I in.case NEG 1-go.F NEG

nisíníłkáá’

3DO-2-investigate.it.P

nitł’ó

3DO-2-weave.it.I

Nił hǫ́zhǫ́ǫ́sh doodaii’ doósh nił hózhǫ́ǫ da?

2-with-happy.NI-Q or neg-Q 2-with happy.NI neg

Shá bíighah na’ashkǫ́ǫ́’.

sun proportionate 1-swim.CI

Shilį́į́’ tł’aaká’ii dóó shilį́į́’ biyéél bił tsodizin ’íishłaa.

1-appaloosa and 1-horse 3-saddle 3-with prayer 3-1-make.P

Shimá ła'í ndi béeso t'áado shaa yiní'ą́ą da.

1-mother not.even.one money just.NEG to.me 3-3-give.P NEG.

Shí hanii t’éiyá Naasht’ézhí bizaad sh bééhózin.

I contrary only English 3-language 1-with 3-know.P

Shínaaí shíká ’adoolwoł nisin ńt’éé’ ’áłt’ąą t’áadoo níyáa da.

1-older.brother 1-for 3-run.F 1-want.NI but after.all NEG 3-come.sg.P NEG

Sitsóí bi’éé’ nizhónígo bá nishéch’ąą’.

1-grandchild 3-clothes 3-beautiful.NI-GO 3-for designed.P 1-it

woshóóh

3DO-2dpl-brush/comb.it.I

Yadiizíní bigháníshgéésh.

can 3-through-1-cut.open.I

yiitł’ó

3DO-1dpl-weave.it.I

yitł’ó

3DO-3-weave.it.I

yiłhį́į́h

3DO-3-melt.it.(snow).I

Łééchąą’í kin bitł’ááh góyaa ’ałhosh.

dog house 3-under down 3-sleep.NI